Bí kỳ nam có tác dụng gì? Những bài thuốc chữa bệnh từ bí kỳ nam

Bí kỳ nam là củ của cây bí kỳ nam hay còn được gọi là cây tổ kiến, là loài thực vật được đưa vào Sách đỏ Việt Nam. Mặc dù dược liệu này chưa được sử dụng phổ biến nhưng chúng đã có những kinh nghiệm khi sử dụng cũng như các nghiên cứu trong điều trị bệnh. Trong dân gian, vị thuốc bí kỳ nam được sử dụng điều trị bệnh viêm gan, xơ gan, bong gân, đau nhức xương khớp, bổ máu, viêm thận,… Vậy cây bí kỳ nam là cây gì? Cây bí kỳ nam có tác dụng gì? Bí kỳ nam chữa bệnh gì? Để hiểu rõ hơn về công dụng của bí kỳ nam, hãy cùng chúng tôi tìm hiểu chi tiết hơn qua bài viết dưới đây.

Cây bí kỳ nam là cây gì?

Cây bí kỳ nam thuộc họ cà phê Rubiaceae, có tên khoa học là Hydnophytum Formicarum. Ngoài ra, cây bí kỳ nam còn có nhiều tên gọi khác như kỳ nam kiến, kỳ nam gai, cây tổ kiến, kiên kỳ nam, kỳ nam gai, củ tự nhiên,…

Hình ảnh cây bí kỳ nam

Cây bí kỳ nam là loại dược liệu mọc hoang, chúng sống bám vào các cây gỗ trong rừng thứ sinh và sống cộng sinh với kiến.

Thân cây phình thành củ lớn và dày đến 30cm, mặt ngoài có màu nâu xám sần sùi. Bên trong có các lỗ hổng chằng chịt, có thịt màu trắng, chứa nhiều nước, mang đầy kiến.

Từ thân củ sẽ mọc ra những rễ nhỏ ở phía dưới, có một vài cành mang lá ở phía trên, cành có màu nâu, ngắn và mập. Lá mọc đối xứng, đầu tù, gốc thuôn, phiến lá dày, nhẵn bóng, có hình bầu dục hoặc hình trái xoan và lá kèm thường rụng sớm.

Hoa không cuống, thường mọc thành chùm ở nách lá gồm 4 – 5 hoa màu trắng.

Quả nhỏ, hình trụ, hơi thuôn dài, khi chín quả bóng và có màu da cam. Cây bí kỳ nam thường có mùa hoa và quả vào tháng 12 – 1 hàng năm.

Mô tả dược liệu

Phần củ bí kỳ nam là nơi làm tổ của kiến, cung cấp chất dinh dưỡng cho kiến và ngược lại, kiến giúp bảo vệ cây trồng, thụ phấn cho hoa và phát tán hạt cho cây.

Củ có nhiều hình dạng khác nhau, phổ biến nhất là củ hình con quay hoặc hình bầu dục với kích thước từ 10-30 cm. Mặt ngoài của củ có màu xám, hoặc màu nâu, còn bên trong có nhiều lỗ chằng chịt, thịt quả dày màu trắng đục, có nhựa dính và nhiều nước. Tất cả những điều này tạo nên “căn phòng” lý tưởng cho lũ kiến sinh sống như mê cung.

Cây bí kỳ nam được chia làm mấy loại?

Theo nghiên cứu cho thấy, cây bí kỳ nam được chia làm 2 loại là:

• Cây bí kỳ nam lá rộng
• Cây bí kỳ nam lá hẹp

Tuy chúng có đặc điểm lá khác nhau nhưng cả hai loại cây này đều có công dụng chữa bệnh giống nhau.

Bí kỳ nam lá rộng

• Cây bí kỳ nam lá rộng được biết đến với tên gọi Hydnophy foricarum Jack, là loại cây phụ sinh thường sống ở các khu rừng thưa thuộc vùng trung du.
• Hoa lúc đầu màu trắng sau chuyển sang đỏ, không có cuống, hoa màu trắng, ống vành 3mm, tiểu nhụy 4. Quả có nhân cứng, cao 5 – 7mm, có vị ngọt, có 2 nhân cao 5mm. Cây bí kỳ nam lá rộng thường ra hoa vào tháng 5 – 8 hàng năm.
• Thân tròn nhẵn, không có lông, lá hình trái xoan ngược, nhẵn, dày, gân bên nhẵn, có 6-10 đôi, gân phụ mịn, lá kèm nhọn.
• Củ nhẵn, vỏ màu xám đen, sau khi cắt ra vỏ quả có màu xám vàng, có nhiều lỗ để kiến ​​trú ngụ.

Bí kỳ nam lá hẹp dài

• Lá thon, dài, hẹp, gân lá nhẵn, có 8 – 10 đôi, gân phụ mịn, lá bẹ dài 1cm. Quả hạch có nhân cứng, cao 2,5cm, nhân có 4-5 hạt, cao khoảng 4mm.
• Củ có gai, vỏ màu xám đen, bên trong có thịt màu xám vàng, có nhiều lỗ để kiến ​​trú ngụ, thân đơn độc, tròn nhẵn.

Khu vực phân bố

Cây bí kỳ nam thường phân bố phổ biến ở VIệt Nam, Thái Lan, Malaysia, Campuchia, Indonesia, Ấn Độ.

Ở Việt Nam, cây thường mọc hoang và bám vào các cây gỗ trong rừng thứ sinh ở miền Nam, nhưng được tìm thấy nhiều nhất trên thân cây dầu trà beng. Ngoài ra, cây còn được gặp nhiều ở Kon Tum, Tây Nguyên, Giai Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Ninh Thuận, Kiên Giang, Vũng Tàu.

Thu hái, chế biến – Bí kỳ nam có tác dụng gì?

Người ta thường dùng phần củ bí kỳ nam để dùng làm thuốc chữa bệnh.

Khi phát hiện, người dân thường nhổ nguyên cây, cắt tỉa phần lá, cành, bỏ rễ, lấy phần thân phình to. Phần thân củ thường được thu hái vào thời điểm tốt nhất là mùa thu. Dược liệu sau khi hái về đem rửa sạch, cắt đôi, rũ bỏ lũ kiến bên trong. Sau đó cắt thành từng lát mỏng, đem phơi nắng cho đến khi gần khô thì để trong bóng râm phơi tiếp cho đến khi khô hoàn toàn. Khi sử dụng chỉ cần lấy lát thuốc đã khô chần qua nước đang sôi rồi đem sao vàng. Dược liệu sau khi sơ chế chỉ cần cho vào túi kín, bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát tránh mối mọt, ẩm mốc.

Tác dụng dược lý – Bí kỳ nam có tác dụng gì?

Trong đông y bí kỳ nam có tác dụng gì?

Vị thuốc bí kỳ nam có vị ngọt, tính bình có tác dụng lợi tiểu, sát trùng, tiêu viêm kháng sinh. Vì vậy dược liệu bí kỳ nam còn được sử dụng trong các bài thuốc giúp lợi tiểu, điều trị viêm gan, xơ gan, vàng da, gan bị đau, viêm thận, suy thận, đau nhức xương khớp, các bệnh thấp khớp, bong gân, đau bụng, lạnh bụng, tiêu chảy,…

Trong y học hiện đại bí kỳ nam có tác dụng gì?

Từ các nghiên cứu khoa học chứng minh rằng, thành phần chính của bí kỳ nam gồm flavonoid, ancaloit, muối vô cơ cùng với các thành phần khác:

• Ancaloit: Giúp giảm đau nhanh chóng, kháng viêm, chống sưng tấy hiệu quả.
• Flavonoid: Bảo vệ gan khỏi các độc tố gây hại cho gan, làm suy giảm chức năng gan, phục hồi và tái tạo chức năng của các tế bào gan bị tổn thương.
• Các chất kháng sinh tự nhiên: Kháng viêm, kháng khuẩn, chống oxy hóa, chống độc, chống dị ứng, ngăn ngừa sự hình thành nguy cơ xơ vữa động mạch,…

Những bài thuốc chữa bệnh từ bí kỳ nam

Giúp bồi bổ cơ thể – Bí kỳ nam có tác dụng gì?

Lấy 1kg bí kỳ nam đã phơi khô nhúng qua nước sôi rồi sao vàng hạ thổ cho đến khi dược liệu chuyển sang màu vàng  và có mùi thơm dễ chịu tỏa ra. Tiếp đó cho dược liệu vào bình, đổ rượu ngập lên trên, ngâm khoảng 1 tháng là sử dụng được.

Mỗi lần uống 20ml trước bữa ăn chính, mỗi ngày chỉ nên uống 1 – 2 lần, giúp bổ thận, ngủ sâu giấc, kích thích vị giác, rất phù hợp với người trên 45 tuổi. Bài thuốc này được áp dụng cho những người vừa ốm dậy, người thường xuyên ốm yếu, chán ăn, kém ăn, ăn không ngon, ngủ không sâu, cơ thể mệt mỏi, suy nhược cơ thể dùng vị thuốc này để bồi bổ sức khỏe.

Điều trị đau gan, viêm gan, vàng da

Lấy 80g bí kỳ nam, 20g hậu phác nam, 20g hạ khô thảo và 20g cây chó đẻ, đem các dược liệu sắc với 1 lít nước, sau đó chia đều uống hết trong ngày, áp dụng liên tục để các triệu chứng bệnh suy giảm nhanh chóng.

Hoặc lấy 40g bí kỳ nam, 20g atiso, 15g nhân trần và 10g thảo quyết minh, đem các dược liệu nấu với 500ml nước, đun đến khi nước còn khoảng 100ml thì ngưng. Chia thuốc làm 2 lần uống hết trong ngày, uống trước bữa ăn 1 tiếng, áp dụng liên tục 10 – 15 ngày để mang lại hiệu quả chữa bệnh tốt nhất.

Hoặc lấy 20g bí kỳ nam và 10g thảo quyết minh đem các vị thuốc cắt nhỏ, phơi khô rồi sắc với 700ml nước, đun trên lửa nhỏ đến khi nước cạn còn 250ml thì ngưng. Chia làm 2 lần uống trong ngày, uống trước bữa ăn 1 tiếng, uống liên tục 10 – 15 ngày sẽ có hiệu quả.

Hỗ trợ điều trị viêm gan B

Lấy 80g bí kỳ nam, 20g hậu phác nam, 20g diệp hạ châu và 20g hạ khô thảo đem sắc với 1.5 lít nước. Đun đến khi nước còn khoảng 500ml thì ngưng, uống trước bữa ăn 1 tiếng, mỗi ngày uống 2 lần, kiên trì sử dụng liên tục sẽ thấy hiệu quả.

Nếu sử dụng độc vị thì lấy 50g bí kỳ nam khô, sắc cùng với 1.5 lít nước, sắc trên lửa nhỏ, đến khi nước cạn còn 1 lít thì ngưng, chia đều uống hết trong ngày, áp dụng liên tục trong vòng 1 tháng sẽ đạt hiệu quả đáng kể.

Chữa bệnh thận – Bí kỳ nam có tác dụng gì?

Trong các trường hợp mắc các bệnh về thận như thận yếu, chức năng thận kém, thận không có khả năng đào thải nước tiểu, tiểu khó,… Thì lấy bí kỳ nam, hoài sơn, cây cỏ mực, cây thạch hộc tía và cây bòng bong mỗi loại 20g. Đem các dược liệu rửa sạch, nấu cùng với 1 lít nước trên lửa vừa hoặc nhỏ, đun đến khi nước cạn còn 500ml thì ngưng, chia đều uống hết trong ngày.

Các đối tượng phù hợp sử dụng bí kỳ  nam

• Đối tượng mắc các bệnh lý về gan như suy gan, viêm gan, vàng da, gan không thể thực hiện chức năng thải độc trong bình thường.
• Đối tượng mắc các bệnh về xương khớp như đau khớp, thấp khớp, viêm khớp, khớp yếu, bong gân, đau nhức, đau nhức do thời tiết,…
• Các đối tượng mắc bệnh về thận như suy thận, viêm thận cấp, có thể tích nước, sưng vù, tiểu tiện khó khăn.
• Đối tượng bị mệt mỏi, suy nhược, chán ăn, kém ăn, mất vị giác,…
• Đối tượng bị đau bụng, lạnh bụng lâu năm.
• Đối tượng vừa ốm mới khỏi, cần bồi bổ sức khỏe,…

Những lưu ý khi sử dụng bí kỳ nam

• Liều tối đa tốt cho sức khỏe là 6-12 gam bí kỳ nam mỗi ngày. Tuy nhiên, mỗi loại thuốc khi sử dụng kết hợp với các vị thuốc khác nên cần có sự điều chỉnh liều lượng cho phù hợp.
• Tuyệt đối không được sử dụng các bài thuốc kết hợp với rượu cho trẻ dùng. Vì các cơ quan như thận và gan của trẻ đang phát triển nên dù chỉ uống một lượng nhỏ rượu cũng dễ bị tác hại của rượu.
• Phụ nữ có thai cũng không nên dùng dược liệu bí kỳ nam vì có thể gây ảnh hưởng đến sức khỏe thai nhi và dẫn đến nhiều biến chứng phức tạp.
• Tuy đây là loại thuốc có nhiều công dụng đối với sức khỏe nhưng không nên quá lạm dụng, vì trong thành phần của dược liệu có chứa chất kháng sinh tự nhiên. Vì vậy, nếu sử dụng quá liều sẽ khiến cơ thể mẫn cảm với thuốc kháng sinh, gây khó khăn cho việc điều trị các bệnh khác bằng thuốc tây.
• Cần sử dụng dược liệu thường xuyên kết hợp với chế độ ăn uống và sinh hoạt để đạt hiệu quả tối đa.
• Trong quá trình sử dụng dược liệu nếu thấy xuất hiện các triệu chứng bất thường thì nên ngưng sử dụng, đến cơ sở y tế để có biện pháp xử lý và điều trị phù hợp.