Xuyên khung là gì? Những bài thuốc và lưu ý khi dùng

Trong Đông y, xuyên khung được biết đến là loại dược liệu có công dụng điều trị một số bệnh hiệu quả như đau bụng kinh, viêm khớp, phong thấp, nhức đầu, chóng mặt,… Ngoài ra trong xuyên khung còn có một số hoạt chất có tác dụng cải thiện tình trạng thiếu máu não, chống thiếu cơ tim, làm giảm đau nhanh chóng,… Để hiểu rõ hơn về xuyên khung cũng như những công dụng mà nó đem lại, Hãy cùng gia công thực phẩm chức năng Life Gift tìm hiểu chi tiết hơn nhé!

Mô tả đặc điểm xuyên khung

Xuyên khung là gì?

Dược liệu xuyên khung có tên khoa học là Ligusticum wallichii Franch. Cây có nhiều tên gọi khác nhau như khung cùng, tây khung, sơn cúc tùng, kinh khung, giả mạc gia,… Là  loại cây thân thảo sống lâu năm, thân cây mọc thẳng, thân rỗng hình trụ, mặt ngoài có đường gân dọc, chiều cao trung bình khoảng 40 – 70cm. Lá mọc so le nhau, được chia thành 3- 5 cặp lá chét, dạng lá kép lông chim. Phiến lá rách sâu, cuốn lá dài 9 – 17cm, phía dưới ôm lấy thân, khi dùng tay vò lá sẽ có mùi thơm. Hoa mọc thành tán ở đầu cành, mỗi tán khoảng 10 – 24 hoa, cánh hoa màu trắng có hình trứng. Quả sông bế, thuôn dài, có hình trứng.

Phân bố

Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc được trồng chủ yếu ở Tứ Xuyên, Chiết Giang, Hồ Bắc, Quảng Tây, giang Tô Vân Nam,… Và một số tỉnh khác. Ngoài ra cây còn được trồng ở Nepal, Ấn Độ, Việt Nam là loài di thực.

Xuyên khung là loại dược liệu phát triển tốt ở nơi có khí hậu mát mẻ, lạnh, ẩm thấp. Cây thường mọc ở các sườn núi, dưới bóng râm mát có độ cao khoảng 1500 – 3700m so với mặt nước biển. Cây tập trung chủ yếu ở các vùng trung du miền núi phía Bắc, là loại cây thân thuộc với những người dân ở Lào Cai, Sapa, Tam đảo (thuộc Vĩnh Phúc), Hà Giang, Hưng Yên,…

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến, cách bảo quản

Bộ phận dùng

Người ta thường lấy phần củ của xuyên khung để dùng làm dược liệu

Thu hái, chế biến và bảo quản

Cây sẽ được thu hoạch sau thời gian 2 năm kể từ ngày trồng. Củ đào về, cắt bỏ cộng và rễ, rửa sạch rồi đem phơi ở nơi thoáng gió hoặc sấy thì phải sấy ở nhiệt độ thấp để tránh mất nhiều tinh dầu.

Cách bào chế

Xuyên khung sau khi được phơi hoặc sấy khô sẽ được đem ngâm nước khoảng 1 tiếng, ủ kín khoảng 12 giờ đến khi mềm. Sau đó cắt thành từng lát mỏng khoảng 1mm rồi khơi khô.

Nếu dùng xuyên khung ngâm rượu thì ta cắt ra thành từng lát mỏng rồi ngâm vơi rượu. Cứ 640g xuyên khung thì dùng 8 lít rượu. Đem sao trên lửa nhỏ đến khi dược liệu chuyển sang màu đen. Để nguội và dùng dần.

Lấy xuyên khung ngâm với nước rồi vớt ra đem ủ đến khi mềm, cắt thành từng lát mỏng, đem phơi khô. Ta có thể dùng sống hoặc đem ngâm rượu.

Hoặc có thể đem dược liệu rửa sạch, ủ khoảng 2 – 3 ngày cho đến khi mềm. Nếu củ nào chưa mềm thì đem ủ lại, tuyệt đối không nên đồ vì củ sẽ bị nát và làm mất đi tinh dầu. Đem dược liệu cắt lát mỏng rồi đem phơi hoặc sấy ở nhiệt độ 40 – 50 độ. Nếu dùng sống thì sau khi cắt lát đem sao cho thơm hoặc phơi khô, tẩm rượu 1 đêm, sao sơ.

Bảo quản

Bảo quản dược liệu ở nơi khô ráo, râm mát, tránh những chỗ có ánh nắng, ẩm ướt.

Thành phần hóa học

Trong xuyên khung có 40 loại thành phần dầu được xác định, ở phần thân rễ có chứa khoảng 1% tinh dầu dễ bay hơi. Ngoài ra còn có các thành phần khác như saponin, Coffeic acid, alcaloid, sedanic acid, indole, protocarechuic acid,…

Tác dụng dược lý

Trong Đông y

Xuyên khung có công dụng chữa tả lỵ, nhuận táo, khai uất, các chứng rối loạn kinh nguyệt, khó sanh, bế kinh thống kinh, chân tay tê dại, mụn nhọt gây đau nhức, đau đầu, chấn thương do té ngã, ngực sườn đau nhức, nhức đầu hoa mắt, huyết áp cao, phong hàn, chân tay co quắp, đau dạ dày, đau quặn bụng,…

Trong y học hiện đại:

Theo nhiều nghiên cứu cho thấy xuyên khung có tác dụng chính lên lên hệ thần kinh và hệ tuần hoàn:

Tác dụng đối với hệ thần kinh:

Trên thí nghiệm thực tế cho thấy, nếu dùng xuyên khung sắc ở dạng nước liều khoảng 20 – 25g cho chuột lớn. Sẽ có khả năng trấn tĩnh hệ thần kinh trung ương, giúp kéo dài thời gian ngủ. Nếu sử dụng tinh dầu ở liều dùng thấp có khả năng ức chế hoạt động đại não, huyết áp tăng cao, tác động lên trung khu vận mạch, phản xạ, hô hấp. Nếu dùng nhiều sẽ làm giảm huyết áp, đại não bị tê liệt, khu phản xạ tủy sống sẽ bị hạn chế, làm giảm hô hấp và vận động. Nếu sử dụng ở liều dùng quá cao có thể gây tê liệt, thậm chí có thể tử vong.

Tác dụng đối với hệ tuần hoàn:

Tinh dầu xuyên khung có tác dụng cải thiện thiếu oxy ở tim, tăng lượng máu ở mạch vành, làm giãn mạch máu ngoại vi, làm tê liệt tim,… Dùng ở liều cao sẽ làm giảm huyết áp.

Tác dụng đối với cơ trơn:

Theo nghiên cứu ở thỏ đang mang thai sẽ có tác dụng điều hòa niêm mạc tử cung và có thể ngưng tác dụng co tử cung hoàn toàn nếu dùng ở liều lượng cao.

Tác dụng đối với mạch máu não:

Có tác dụng phòng ngừa nguy cơ thiếu máu não, giảm phù não, chứng đau nửa đầu, điều trị chứng tai điếc,…

Đối với tim mạch:

Thí nghiệm thực tế trên cóc và ếch, nếu dùng ở liều lượng thấp sẽ làm giảm nhịp tim, tạo hưng phấn, tăng co bóp tim. Dùng ở nhiệt độ cao sẽ thấy tác dụng ngược lại làm giãn, ức chế tim và tim ngừng đập.

Đối với tiểu cầu:

Có khả năng chống đông máu, ức chế ngưng tập tiểu cầu.

Đối với huyết áp:

Nếu sử dụng ở dạng nước sắc đem chích cho súc vật, hoạt chất Ancaloid có tác dụng gây mê và hạ huyết áp kéo dài.

Tác dụng kháng khuẩn:

Có tác dụng ức chế nhiều vi khuẩn gây bệnh như phẩy khuẩn tả, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella thương hàn,…

Tác dụng kháng sinh:

Có tác dụng kháng sinh với một số vi trùng như sonner, vi trùng sinh mủ, vi trùng thương hàn, thổ tả, lỵ.

Những bài thuốc chữa bệnh từ xuyên khung

Giúp hoạt huyết, điều kinh

Lấy 8g xuyên khung, 12g đương quy sắc cùng với rượu loãng (khoảng 0,5 lít nước pha cùng với 0,5 lít rượu). Bài thuốc này dùng cho những người có kinh nguyệt không đều, muộn con.

Điều trị viêm mũi dị ứng

Chuẩn bị xuyên khung, củ mài, ké đầu ngựa mỗi nguyên liệu 16g, bạch truật và bạch chỉ 12g, 10g tang bạch bì, 8g quế chi, 6g tế tân, gừng và cam thảo 4g. Mỗi ngày dùng 1 thang sắc uống trong ngày.

Điều trị chứng đau bụng ở phụ nữ có thai

Chuẩn bị 80g xuyên khung, 80g cam thảo, 120g đương quy, 120g ngải diệp, 160g thược dược, 240g cao địa hoàng. Đem tất cả nguyên liệu sắc uống trong ngày.

Chữa chảy máu tử cung

Lấy 250ml nước lọc và  20ml rượu trắng hòa lại với nhau, rồi cho 25g xuyên khung vào ngâm trong vòng 1 tiếng. Tiếp đó tiềm hỗn hợp đã ngâm đun ở lửa nhỏ rồi chắt lấy nước, chia 2 làm 2 phần để uống. Uống liên tục đến khi máu được cầm thì ta giảm liều lượng lại và tiếp tục uống từ 8 – 18 ngày để bệnh được điều trị dứt điểm.

Chữa bệnh đau nửa đầu

Lấy xuyên khung nghiền thành bột mịn rồi cho vào lọ để dùng dần. Mỗi lần uống lấy 6g bột hòa cùng với nước sôi và ít rượu, mỗi ngày uống tầm 2 – 3 lần. Hoặc lấy xuyên khung tán thành bột mịn, mỗi khi uống lấy khoảng 4 – 6g bột, pha chung với nước chè ngày uống 2 lần.

Điều trị đau nhức mình mẩy, đau đầu do cảm mạo, đau nhức xương khớp do phong thấp

Chuẩn bị 6g xuyên khung, 6g bạch hà, 12g phòng phong, 12g bạch chỉ, 4g cam thảo, 3g kim bồn thảo, 8g hương hoạt, 12g kinh giới. Đem tất cả nguyên liệu tán thành mịn, khi uống lấy 4g bột pha chung với nước chè.

Hoặc ta có thể dùng ở bài thuốc khác:

Chuẩn bị 6g xuyên khung, 6g cương tằm, 12g thạch cao, 12g nữ tiết. Đem tất cả nguyên liệu sắc uống trong ngày hoặc tán mịn uống cùng nước ấm giúp giảm đau đầu do phong nhiệt.

Giúp hỗ trợ điều trị bệnh tai biến mạch máu não

Chuẩn bị xuyên khung, mộc bản thảo, đương quy, địa hoàng, thoát hạch anh nhi, trúc diệp sài hồ, chỉ xác, cam thảo, cỏ xước, hồng hoa,  phù hổ lấy với số lượng bằng nhau. Đêm tán thành bột mịn, khi uống dùng khoảng 1 – 1,5g  với nước lọc.

Những lưu ý khi sử dụng xuyên khung

Không nên sử dụng một mình xuyên khung trong thời gian dài vì có thể gây giảm trí nhớ và hay quên

Phụ nữ có thai nên thận trọng trước khi dùng, tốt nhất nên hỏi ý kiến bác sĩ nếu không thận trọng có thể gặp nguy cơ sảy thai.

Người có kinh nguyệt quá nhiều cũng không nên dùng vì có thể gây mất máu.

Không nên dùng xuyên khung kết hợp với sơn thù du, hoàng liên và hoàng kỳ.

Những người mắc bệnh xuất huyết dưới da hoặc các bệnh về nội tạng nên chú ý khi sử dụng xuyên khung và cần thực hiện theo đúng yêu cầu của bác sĩ

Ngoài ra, xuyên khung còn có thể làm gối giúp người đau đầu, mất ngủ có cảm giác dễ chịu hơn